Joanna Ojdana

Wspólnota pamięci – badania nad pamięcią w zarządzaniu strategicznym instytucją kultury. Zarys problematyki.

Zarzadzanie strategiczne instytucją kultury¹ to przede wszystkim proces informacyjno-decyzyjny, mający na celu rozstrzyganie o kluczowych jej problemach i obszarach działania. Prowadzi do rozwoju instytucji. Kluczowym w nim jest uzyskiwanie wiedzy na temat otoczenia danej placówki kulturalnej, a więc gromadzenie informacji i ich uporządkowanie. Strategiczne zarządzanie humanistyczne², uwarunkowane aktualną polityką pamięci i polityką kulturalną, powinno przede wszystkim opierać się na analizie złożoności relacji instytucji z bezpośrednim otoczeniem oraz pamięci indywidualnej i zbiorowej lokalnej społeczności. To właśnie bowiem pamięć buduje lokalną tożsamość. Jak stwierdził Jan Assmann świadomość indywidualna i pamięć powstają w wyniku interakcji jednostki z otoczeniem. Pamięć przechowuje treści nie tylko pod wpływem indywidualnej woli jednostki. Ważną rolę odgrywają tu także uwarunkowania zewnętrzne: społeczne i kulturowe³. Pamięć ukształtowana przez zbiorowość ulega ewolucji. Na jej kształt wpływa wiele czynników m.in. przekaz rodzinny, polityka państwa, nastawienie mediów, zmieniający się klimat intelektualny czy regionalne zróżnicowanie owej pamięci⁴. Odpowiedzialne zarzadzanie instytucją kultury to świadome uczestnictwo w stale zmieniającym się otoczeniu⁵ oraz partycypacyjne budowanie wspólnoty wartości – trwałych więzi instytucji z otoczeniem, opartych przede wszystkim o lokalną tożsamość i wspólnotę pamięci. Określenie krótko- i długoterminowej roli instytucji kultury w rozwoju lokalnym i regionalnym, wymaga prowadzenia badań społecznych nad pamięcią, analiz zarówno ilościowych, jak i jakościowych⁶. Przykładem takiego podejścia mogą być prowadzone od czerwca 2017 r. badania jakościowe w Górze św. Anny na Śląsku Opolskim. Miejscowość ta jest miejscem szczególnym: miejscem-symbolem, Pomnikiem Historii. Jej złożona symbolika ukształtowała ówczesne poczucie tożsamości mieszkańców. Znaczenie Góry św. Anny wzrastało w ciągu wieków. Dla ludności mieszkającej na Górnym Śląsku jest ona przede wszystkim świętą górą, sanktuarium, centrum pielgrzymkowym. To właśnie na tym pierwotnym wymiarze sakralnym nadbudowują się na przestrzeni lat pozostałe jej znaczenia: kulturowe i polityczne⁷. Góra św. Anny jest również symbolem śląskiej tożsamości: wiary i przetrwania, zachowania tradycji i języka przodków oraz symbolem walki ludu górnośląskiego o polskość i przynależność Śląska do Polski⁸. To w jej okolicach w 1921 roku stoczona została największa bitwa trzeciego powstania śląskiego. Wyrazem upamiętnienia tej symboliki jest wzniesiony tu po 1945 roku pomnik Czynu Powstańczego oraz powołane w 1964 roku Muzeum Czynu Powstańczego, oddział Muzeum Śląska Opolskiego w Opolu.

Poszukiwanie społecznych podstaw uwarunkowań i rozwoju Góry św. Anny stało się podstawą podjętych badań jakościowych. Prowadzone są one w formie wywiadów indywidualnych z mieszkańcami Góry św. Anny i okolic – rodzinami mieszkającymi tu od minimum dwóch pokoleń. Rodzina jest bowiem filtrem komunikatów płynących do jednostek, a także filtrem informacji, które osadzają się w pamięci⁹. Struktura badań zakłada analizę pamięci rodzinnej w trzech pokoleniach. Nawiązuje to do symboliki miejsca – Góry św. Anny i jej patronki św. Anny Samotrzeciej – patronki więzi rodzinnych, łączniczki pokoleń¹⁰. Badania obejmują ok. 10 rodzin (przy założeniu, że w wywiadach indywidualnych biorą udział przedstawiciele trzech pokoleń, jeśli jest to możliwe). W rekrutacji zastosowano metodę swobodnego poszukiwania osobistego lub telefonicznego. Rekrutowane są osoby, które deklarują zainteresowanie przeszłością i religią. Wywiady odbywają się w Górze św. Anny i okolicach, głównie w domach respondentów. Wyodrębniono cztery wątki badawcze:

1. Góra św. Anny – miejscowość: mający na celu rozpoznanie poczucia przynależności do miejsca, w którym dana rodzina żyje,

2. Sanktuarium św. Anny – miejsce–symbol kultu religijnego: pozwalający na analizę obecności sanktuarium w codziennym życiu świętoanniejskiej rodziny,

3. Pomnik Czynu Powstańczego – symbol polskości: dzięki któremu pozyskuje się informacje dotyczące roli uroczystości patriotycznych pod pomnikiem oraz działalności Muzeum Czynu Powstańczego dla mieszkańca Góry św. Anny i okolic,

4. Góra św. Anny – Pomnik Historii: mający na celu zbadanie czy na codzienne życie jego rodziny ma wpływ historia tego miejsca, a także jaki obraz przeszłości Góry św. Anny, zapisany w pamięci rodzinnej będą respondenci przekazywać następnym pokoleniom.

Partnerami w realizacji badań są Stowarzyszenie Dyrektorów Samorządowych Instytucji Kultury oraz Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Niemców na Śląsku Opolskim. Opiekę merytoryczną nad projektem sprawuje dr Elżbieta Nieroba z Instytutu Socjologii Uniwersytetu Opolskiego oraz prof. dr hab. Andrzeja Hanicha z Państwowego Instytutu Naukowego Instytutu Śląskiego w Opolu.

Dzięki analizie procesu konstruowania pamięci zbiorowej, uzależnionej od symbolicznych interesów danej grupy odbiorców, instytucja kultury może nie tylko potwierdzać fakt istnienia przeszłości, pośredniczyć w jego przekazywaniu i wartościowaniu, ale także przyczyniać się do objaśniania istniejącej rzeczywistości. Dzięki podejmowaniu takich badań może w sposób bardziej świadomy i zrównoważony budować swoją ofertę kulturalną, wpisującą się w jej misję. Na interpretację wydarzeń i doświadczeń historycznych jednostek wpływają bowiem złożone procesy społeczne. To w jaki sposób zapamiętujemy przeszłość i jesteśmy w stanie przekazywać swoje osobiste doświadczenia z tym związane innym pokoleniom uzależnione jest od kształtowania w nas poczucia systemu wartości, co jest także rolą instytucji kultury. Zapominamy często, że to kim jesteśmy, jacy jesteśmy, zarówno jako społeczeństwo, jak i osoby indywidualne jest wynikiem procesu stawania się, sukcesywnego kształtowania i przekształcania subiektywnej definicji siebie i społeczeństwa¹¹.